آنچه در پی می آید متنی کپی شده از کتاب کلام و عقائد 3 ، به تالیف آقای سید محسن میرباقری میباشد.!

با کلیک در اینجا میتوانید از سایت اصلی مطالعه بفرمایید.

درآمد

سومین دوره زندگی انسان، عالم برزخ است. از زمانی که مرگ، انسان را فرامی‌گیرد، برزخ او شروع می‌شود. این برزخ تا هنگام برانگیخته شدن ادامه دارد: وَ مِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛۱ و پیشاپیش آنان برزخى است تا روزى که برانگیخته خواهند شد.

مفسران و متکلمان مسلمان، به ویژه متکلمان شیعه، به وجود عالم برزخ اعتراف و بر آن تأکید کرده‌اند؛ برای نمونه آیت الله جوادی آملی می‌فرماید:

برزخ چیزی است که در میان دو شیء حایل شود. از این رو به جهانی که بین دنیا و آخرت واقع می‌شود، برزخ اطلاق می‌گردد. از دیدگاه قرآن و روایات برزخ و قبر یک چیز است که گاهی از آن به عالم قبر و گاهی از آن به جهان برزخ یاد می‌شود.۲

نام‌گذاری برزخ

عنوان برزخ را قرآن کریم برای آن عالم به کار برده است. برزخ در لغت به معنای حایل میان دو چیز همانند است؛۳ چنان‌که قرآن کریم درباره حایل میان دو دریا، که همانند هستند، می‌فرماید:

مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ * بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لَّا یَبْغِیانِ۴

دو دریای به هم رسیده را درهم آمیخت. میان آنها برزخی است تا به هم نکنند.

با توجه به مباحث پیشین، زندگی دنیا حیات کنونی ما است و زندگی آخرت، حیات آینده ما و دوران برزخ حالت مرگی میان دو حیات است؛ زیرا چنان‌که گفته شد، عموم مردم، به استثنای مقتولین فی سبیل الله» و خاصان، پس از مرگ در حالت موت به سر می‌برند و البته از ادراک و احساس ویژه آن دوران برخوردارند. در حقیقت با روی آوردن مرگ، ما به خوابی عمیق فرومی‌رویم و با زنده شدن در قیامت از خواب برمی‌خیزیم و به زندگی خود ادامه می‌دهیم و حایل میان دو حیات را پشت سر می‌گذاریم. از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود:

۰.کَمٰا تَنَامُونَ تَمُوتُونَ وَکَمَا تَسْتَیْقِظُونَ تُبْعَثُونَ.۱

۰.همان گونه که می‌خوابید، می‌میرید و همان گونه که از خواب برمی‌خیزید، زنده خواهید شد.

همچنین از ایشان نقل شده است که چون از خواب برمی‌خاستند، می‌فرمودند:

۰.اَلْحَمْدُ لِلِّهِ الَّذی أَحْیَانِی بَعْدَ مَا أَمَاتَنِی وَإِلَیْهِ النُّشُوْرُ.۲

۰.سپاس خدای را که مرا زنده ساخت پس از آنکه مرا میراند و رستاخیز به سوی او است.

تشابه برزخ با دوران خواب

با توجه به اینکه خواب و مرگ ماهیت یکسانی دارند و در آیات و روایات تعابیر یکسانی برای آن دو به کار رفته است، می‌توان برزخ را به خواب میان دو بیداری تشبیه کرد؛ همان‌گونه که انسان خسته می‌شود و به خواب می‌رود و چون برمی‌خیزد، لحظات پیش از خواب را به یاد می‌آورد و برنامه زندگی خود را ادامه می‌دهد، مرگ نیز همین‌گونه است.

از امام باقر علیه السلام) نقل شده است که می‌فرمایند:

۰.مرگ چیزی جز همین خواب، که همه روزه آن را تجربه می‌کنید، نیست. تنها تفاوتش این است که مرگ طولانی‌تر است.۳

بی‌توجهی به برزخ پس از زنده شدن

بر اساس آیات قرآن کریم، انسانها پس از بیداری از مرگ، در صحنه قیامت، دوران برزخ را فراموش می‌کنند و به یاد زندگی دنیای خود می‌افتند و در حقیقت زندگی خود را ادامه می‌دهند و حتی در آغاز به زنده شدن خود توجهی ندارند:

وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَإِذا هُم مِّنَ الْأَجْداثِ إِلَى رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ * قَالُوا یَا وَیْلَنَا مَنْ بَعَثَنا مِن مَّرْقَدِنَا هَذا مَا وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ۴

و در صور برای بار دوم) دمیده می‌شود که ناگاه آنان از گورها به سوی پروردگارشان می‌شتابند. می‌گویند: وای بر ما! چه کسی ما را از خوابگاه‌هامان برانگیخت؟ این همان صحنه) است که خداوند بخشنده وعده کرده است و پیامبران درست گفته‌اند».

تاریخ برپایی قیامت (بر اساس احساس انسانها در آن روز)

قرآن کریم احساس انسان را، پس از زنده شدن، به فاصله میان مرگ تا قیامت، به اندازه یک شب تا صبح یا یک صبح تا شب بیان می‌کند و بدین ترتیب تاریخ قیامت هر کس را به نوعی یادآور می‌شود و بیان می‌کند که این تاریخ بسیار نزدیک است؛ قرآن کریم می‌فرماید:

یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْسَاهَا ٭ فِیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْرَاهَا * إِلَى رَبِّکَ مُنْتَهاهَا * إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ یَخْشَاهَا۱

از تو از برپا شدن رستاخیز می‌پرسند که چه هنگام است؟ تو از یاد کردن آن در چه انگیزه‌ای؟ پایان کار آن با پروردگار تو است. تو تنها کسی را که از آن بیم دارد، هشدار می‌دهی.

قرآن کریم در این آیات، نخست بیان تاریخ قیامت را بی‌فایده می‌داند و می‌فرماید که تنها کسانی که از زندگی جاوید خود نگران هستند، به سخنان تو گوش فرامی‌دهند وگرنه بیان تاریخ قیامت نمی‌تواند از انکار آنها جلوگیری کند.

در ادامه این آیات به ذکر نوعی تاریخ می‌پردازد و گویا می‌فرماید که اگر می‌خواهند بدانند که قیامت چه هنگامی خواهد بود، در احساس آنان پس از زنده شدن، فاصله از مرگ تا قیامت، نیم‌روزی بیشتر جلوه نمی‌کند:

کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَهَا لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا عَشِیَّةً أَوْ ضُحَیٰهَا۲

آن روزی که آن را ببینند چنان است که جز شامگاهی و یا روزی درنگ نکرده‌اند.

مشابه همین تعبیر در داستان حضرت عُزَیر و یا ارمیا) نیز آمده است:

أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَى قَرْیَةٍ وَ هِیَ خَاوِیَةٌ عَلَى عُرُوشِها قَالَ أَنَّى یُحْیِی هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عاَمٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ.۳

یا همچون داستان) آن کس که بر خرابه‌های شهری گذشت، در حالی که بر بامهایش فروریخته بود. گفت: چگونه خداوند این مردگان را بعد از مرگشان زنده می‌گرداند؟» پس خداوند، همو را صد سال میرانید و سپس زنده‌اش کرد. فرمود: چه مقدار در اینجا درنگ کرده‌ای؟» گفت: یک روز یا پاره‌ای از یک روز درنگ داشتم.» فرمود: نه)، بلکه صد سال است که درنگ کرده‌ای»

همان تعبیر لَمْ یَلْبَثُوا» که در سوره نازعات آمده، در اینجا نیز آمده است: کَمْ لَبِثْتَ». پاسخ نیز چنین است: لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ». بنابراین، این درنگ به دوران موت مربوط است، نه اینکه در قیامت خیال ‌کند که عمر دنیا آن‌قدر کوتاه بوده است که به اندازه یک روز بیشتر نبوده است.

همین تعبیر در داستان اصحاب کهف نیز آمده است:

وَ کَذلِکَ بَعَثْنَاهُمْ لِیَتَسَائَلُوا بَیْنَهُمْ قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ کَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالُوا رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثْتُمْ.۴

بدین‌گونه ما آنان را مبعوث کردیم تا از هم بازپرسند. یکی از آنان گفت: چقدر درنگ داشته‌اید؟» گفتند: یک روز یا پاره‌ای از یک روز درنگ داشته‌ایم.» باز)گفتند: پروردگارتان از اندازه درنگی که داشته‌اید، آگاه‌تر است»

بدین ترتیب، مسئله کاملاً روشن است. عُزَیر یا ارمیای) نبی صد سال زمان موت» را پس از بیداری فراموش می‌کند و تصور می‌کند که روزی یا نیم‌روزی در خواب بوده است. اصحاب کهف نیز سیصد سال یا بیشتر را فراموش می‌کنند و گمان می‌کنند که روزی یا نیم‌روزی در خواب بوده‌اند. مردم نیز پس از بیداری در قیامت خواب هزار ساله و یا چند هزار ساله میان مرگ تا قیامت را فراموش می‌کنند و گمان می‌کنند که روزی یا نیم‌روزی در خواب بوده‌اند و نگران و مضطرب می‌گویند: چه کسی ما را از خوابگاهمان برانگیخت؟»۱

با این حساب قیامت زیاد دور نیست؛ قرآن کریم می‌فرماید:

إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً ٭ وَ نَراهُ قَرِیباً۲

آنان قیامت را دور می‌‌بینند و ما آن را نزدیک می‌بینیم.

در حقیقت فاصله ما با قیامت، از نظر احساسی که در قیامت داریم، تنها به اندازه فاصله ما با مرگ به اضافه نیم روز است. اگر قرار است که کسی سی سال دیگر در دنیا زندگی ‌کند، به اندازه سی سال و یک روز تا صحنه قیامت فاصله دارد و هر کسی با این مقیاس می‌تواند فاصله خود را تا قیامت حدس بزند.

شاید حدیثی هم که از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) نقل شده است، به همین معنا باشد:

۰.إِذَا مَاتَ أَحَدُکُم فَقَد قَامَت قِیامَتُهُ.۳

۰.چون کسی از شما بمیرد، قیامتش فرارسیده است.

حدیث طولانی دیگری نیز گویای همین مطلب است و چون آموزنده است، آن را ذکر می‌کنیم. از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود:

۰.إِنَّ لِلِّهِ تَعَالى مَلَکَاً یُنَزِّلُ فِِی کُلِّ لَی‍ْلَةٍ فَیُنادِی: یا أَبْناءَ الْعِشْرِینَ جِدُّوا وَاجْتَهَدُوا؛ وَیا أَبْناءَ الثَّلاثِیْنَ لَا تَغُرَّنَّکُم الْحَیَوةُ الدُّنیا؛ وَیا أَبْناءَ الْأَرْبَعینَ مَاذا أَعْدَدْتُم لِلِقاءِ رَبِّکُم؛ وَیَا أَبْنَاءَ الْخَمْسِیْنَ آتَاکُمُ النَّذِیرُ، وَیَا أَبْنَاءَ السِّتِّیْنَ زَرْعٌ آنَ حِصَادُهُ؛ وَیَا أَبْناءَ السَّبْعِینَ نُودِیَ لَکُم فَأَجِیْبُوا؛ وَیا أَبْناءَ الثَّمانِینَ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ وَأَنْتُم غَافِلُونَ.۴

۰.خدای متعال فرشته‌ای دارد که هر شب فرود مى‌آید و مردم را صدا می‌زند و می‌گوید: ای بیست ساله‌ها دامن همت به کمر بزنید؛ و ای سی ساله‌ها مراقب باشید تا زندگی دنیا شما را نفریبد؛ و ای چهل ساله‌ها برای ملاقات با پروردگارتان چه تدارکی دیده‌اید؟ و ای پنجاه ساله‌ها هشدارها ی نزدیک شدن مرگ) به شما رو آورده است؛ و ای شصت ساله‌ها عمر شما کشتزاری بوده که هنگام درو آن فرا رسیده است؛ و ای هفتاد ساله‌ها شما را صدا زده‌اند، پس پاسخ گویید؛ و ای هشتاد ساله‌ها قیامتتان رسید در حالی که شما هنوز هم در غفلت به سر می‌برید.

گویا در این حدیث شریف نیز منظور از رسیدن قیامت همان فرا رسیدن مرگ و نزدیک شدن آن است.

زمان در برزخ